สงขลามีบ่อ

“พัทลุงมีดอน นครฯ มีท่า ตรังมีนา สงขลามีบ่อ” เป็นคำคล้องจองที่กล่าวถึงลักษณะทางภูมิประเทศของสี่เมืองพี่เมืองน้อง ของดินแดนทักษิณ ที่รู้จักกันเป็นอย่างดี

ในที่นี้จะขอกล่าวถึงแต่เพียง “สงขลามีบ่อ” ว่ามีที่มาอย่างไร เพื่อเสริม “สีสัน...สงขลา” ด้วยเหตุว่า ชื่อตำแหน่งแห่งที่ ๆ สำคัญ ๆ ในเมืองสงขลาตั้งแต่เดิมมาจนปัจจุบันนั้น ส่วนมากจะขึ้นต้นด้วยคำว่า “บ่อ” เช่น
ในตัวเมืองสงขลา ได้แก่ บ่อยาง  - บ่อพลับ – บ่อหว้า 
อำเภอระโนด ได้แก่ บ่อตรุ 
อำเภอสทิงพระ ได้แก่  บ่อโด – บ่อดาน - ย่านบ่อแดง 
อำเภอสิงหนคร ได้แก่ บ่อทรัพย์ - บ่อเก๋ง – บ่อสระ – บ่อป่า – บ่อหิน – บ่อหมาเลีย -บ่อทราย
อำเภอกระแสสินธุ์ ได้แก่ บ่อท่อ  ขอยกตัวอย่างแต่เพียงพื้นที่แผ่นดินบก เป็นสำคัญ
ตัวเมืองสงขลาแต่แรกนั้น  ใครจะไปในตัวเมือง จะบอกว่า “ไปบ่อยาง” ไม่นิยมพูดว่า “ไปสงขลา” อย่างในปัจจุบัน (เช่นเดียวกับไปเมืองตรัง จะเรียกว่าไป “ทับเที่ยง” ไปสุราษฎร์ธานี  จะเรียกว่า ไป”บ้านดอน”  หรือไปกรุงเทพฯ ก็บอกว่า ไป “บางกอก”)


ภาพบ่อน้ำภายในวัดยางทอง

นามสถานว่า “บ่อยาง” ในตัวเมืองสงขลานั้น หมายถึง บ่อน้ำภายในวัดยางทอง ซึ่งอยู่ห่างจากเสาหลักเมืองสงขลาไปทางทิศเหนือไม่มากนัก และถือเป็นตำบลที่ตั้งเมืองสงขลาฝั่งบ่อยาง ของเมืองสงขลายุคปัจจุบัน

ว่าด้วยเรื่องบ่อน้ำในสงขลา ชาวบ้านจะแบ่งประเภทบ่อต่างกันไปในแต่ละพื้นที่ ขอยกตัวอย่างบ่อน้ำในเกาะยอ ซึ่งอาจแบ่งเป็นประเภทใหญ่ ๆ ได้ 4 แบบ คือ

บ่อสระ นิยมขุดในวัด เป็นบ่อขนาดใหญ่ ถือเป็นสมบัติของทุกคนในท้องถิ่น 

บ่อหาบ เป็นบ่อประจำหมู่บ้าน มักใช้เพื่อการเกษตร เวลาต้องการใช้น้ำจะลงไปตักด้วยการหาบปี๊บบนบ่า แล้วย่อตัวลง ตะแคงปี๊บ น้ำก็จะเข้าไปในปี๊บทั้งสองข้าง บ่อแบบนี้จึงต้องมีขั้นบันไดจากขอบบ่อลงไปในบ่อเพื่อสะดวกในการลงไปตักน้ำ ขอบบ่อนิยมปลูกต้นคล้า และปลูกขนำเล็กๆ เรียกว่า “ลูกหนำ” ไว้พักผ่อนและเฝ้าสวน 

บ่อตัก เป็นบ่อน้ำที่ขุดไว้สำหรับใช้น้ำเพื่อการบริโภค โดยเฉพาะดื่มกินในครัวเรือน บ่อแบบนี้ มักจะขุดเป็นบ่อเล็ก ๆ มีฝาปิด การขุดบ่อให้มีขนาดเล็กนี้ เพื่อให้น้ำหมดเร็วเป็นการเปลี่ยนถ่ายน้ำบ่อย ๆ ซึ่งจะได้น้ำใหม่ ที่มีรสชาติดี  สะอาดปราศจากโรค

บ่อซับ เป็นบ่อน้ำที่ซึมซับออกมาทีละนิดละน้อย แต่ไม่เคยแห้งเหือด มาภายหลังเรียก บ่อทรัพย์ ด้วยเล่ากันว่ามีสมบัติอยู่ในบ่อ ลือกันว่าตอนญี่ปุ่นบุกสงขลา มีคนเอาสมบัติทิ้งไว้ในบ่อเพื่อซ่อนด้วยความกลัว

ภาพบ่อน้ำในสงขลา

ความสำคัญของบ่อน้ำในสงขลานี้ มีเหตุการณ์ที่ต้องบันทึกไว้เป็นหมายเหตุของแผ่นดิน คือ การประกอบพิธี “พลีกรรมตักน้ำศักดิ์สิทธิ์ และพิธีเสกน้ำทำน้ำศักดิ์สิทธิ์ เพื่อทูลเกล้าฯถวายในการพระราชพิธีมหามงคล เฉลิมพระชนมพรรษา 5 รอบ วันที่ 5 ธันวาคม 2530” ซึ่งในการสำคัญยิ่งครั้งนั้น มีการนำน้ำจากแหล่งน้ำต่าง ๆ ทั่วประเทศ โดยกำหนดว่า “เป็นน้ำจากสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ที่ประชาชนเลื่อมใส หรือจากแหล่งน้ำเส้นชีพที่สำคัญของจังหวัด” เพื่อเข้าประกอบพิธีศักดิ์สิทธิ์ เป็นน้ำสำหรับทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว

ภาพบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์ วัดแหลมบ่อท่อ อำเภอกระแสสินธุ์  จังหวัดสงขลา

ในครั้งนั้น เมืองสงขลา กำหนดให้เป็นน้ำจาก “บ่อ” และ บ่อที่ได้รับการพิจารณาให้นำน้ำไปประกอบพิธีอันสำคัญนี้ คือน้ำจาก  “บ่อท่อ” ตั้งอยู่ที่หน้าวัดแหลมบ่อท่อ หมู่ที่ 4 ตำบลเกาะใหญ่ อำเภอกระแสสินธุ์  จังหวัดสงขลา

บ่อท่อ นี้ ชาวบ้านย่านนั้นถือเป็นบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์มาแต่ครั้งโบราณ มีตำนานเล่าขาน และรับรู้กันหลายเรื่อง เช่น คนป่วยไข้กินแล้วหาย ใครผ่านทางไปไหนมาไหน หากนำน้ำไปลูบหน้าลูบตา ลูบศีรษะ จะประสบแต่โชคชัย ในการเดินทาง ประมาณว่าเหมือน ๆ กับน้ำมนต์ อย่างนั้น  จนมีคำกล่าวติดปากเด็ก ๆ ในย่านนั้นว่า “อาบน้ำบ่อวัดสวัสดี” บางกระแสเล่าเป็นตำนานว่า  เมื่อครั้งพระพุทธเจ้าหลวง เสด็จประพาสปักษ์ใต้ และประทับแรม  ณ เกาะสี่เกาะห้า กลางทะเลสาบสงขลา  ก็มีการนำน้ำจากบ่อท่อนี้ ไปใช้ประกอบกิจ ในคราเสด็จครั้งนั้นด้วย 

เรื่องราวในท้องถิ่น บางเรื่องแม้จะไม่มีหลักฐานบันทึก แต่ประวัติศาสตร์บอกเล่าจากชาวบ้านเจ้าของพื้นที่ ก็เป็นประเด็นที่ควรรับฟัง และสืบค้นหาข้อเท็จจริงต่อไป

ขอขอบคุณบทความและภาพจาก อ.วุฒิชัย เพ็ชรสุวรรณ

ขอบคุณภาพวัดแหลมบ่อท่อ จาก Google Street View